Po II wojnie światowej Jugosławia była państwem federacyjnym obejmującym 6 republik (Serbia, Chorwacja, Bośnia i Hercegowina, Macedonia, Słowenia, Czarnogóra) i 2 prowincje autonomiczne w ramach Serbii (Wojwodina i Kosowo). Przyjęty model ustrojowy zakładał szeroką samorządność w ramach ustroju socjalistycznego i federalizm. Zwieńczeniem tych tendencji była konstytucja Jugosławii z 1974 roku nadająca republikom bardzo szeroką autonomię, włącznie z teoretycznym prawem wystąpienia z federacji.
Przyczyny wojny domowej w byłej Jugosławii
Federacyjny ustrój Jugosławii nie zapobiegł powstawaniu tendencji odśrodkowych. W największej skali występowały one w Chorwacji, która w okresie II wojny światowej miała epizod własnej państwowości jako marionetkowego reżimu kolaborującego z III Rzeszą.
Wyraźne tendencje separatystyczne były też wśród Albańczyków z Kosowa, gdzie nawoływano zarówno do utworzenia "Wielkiej Albanii" (przez połączenie z sąsiednią, niepodległą Albanią) jak i do islamskiego radykalizmu.
Do 1980 roku jedność Jugosławii utrzymywała się w dużej mierze dzięki niekwestionowanemu autorytetowi prezydenta - marszałka Josipa Broz Tito - przywódcy partyzantów z okresu II wojny światowej.
Po jego śmierci (4 maja 1980) napięcia etniczne i polityczne wystąpiły z nową siłą. Dodatkowo pogłębiał je narastający kryzys gospodarczy, w wyniku którego inflacja sięgnęła w 1989 roku aż 2000%.
Rozpad Jugosławii
Jesienią 1989 roku w Słowenii i Chorwacji powstały pierwsze niekomunistyczne partie polityczne, a rok później wygrały one w lokalnych wyborach. 2 lipca 1990 roku rząd Słowenii ogłosił suwerenność, potwierdzoną 23 grudnia w referendum.
W dniach 20-21 lutego 1991 roku Chorwacja i Słowenia wprowadziły w swych konstytucjach poprawki umożliwiające secesję. 19 maja 1991 roku w Chorwacji odbyło się referendum w którym 94% głosujących opowiedziało się za niepodległością. Na terenie obu republik, a zwłaszcza Chorwacji, narastały napięcia etniczne, dochodziło do rozlewu krwi, nakręcającego spiralę nienawiści.
Kwestią wywołującą głębokie spory była interpretacja zawartego w konstytucji federalnej prawa do secesji.
Secesjoniści uważali, z federacji występować mogą poszczególne republiki w całości, natomiast Serbowie (którzy stanowili znaczną część ludności każdej z republik) twierdzili, że prawo to przysługuje poszczególnym nacjom. Zgodnie z tą interpretacją np. Chorwaci mieli prawo wystąpić z federacji jugosłowiańskiej, ale z kolei terytoria zamieszkane przez mniejszość serbską miały prawo do secesji z państwa chorwackiego.
Spór ten był podstawową przyczyną krwawych walk, które toczyły się w latach 1991-1995.
Wojna o niepodległość Słowenii
Słowenia ogłosiła niepodległość 25 czerwca 1991 roku, jednocześnie z Chorwacją. Aby zapobiec secesji republiki, władze federalne w Belgradzie zdecydowały o użyciu wojska (Jugosłowiańskiej Armii Ludowej). Przeciwko 35 tysiącom żołnierzy armii federalnej (liczącej łącznie 180 tysięcy żołnierzy) stanęło ok. 26 tysięcy członków obrony terytorialnej (rezerwowej formacji paramilitarnej) i policjantów.
Walki w Słowenii trwały do 7 lipca 1991 roku, gdy pod naciskiem Wspólnoty Europejskiej zawarto trzymiesięczne zawieszenie broni i zamrożono deklaracje niepodległościowe Słowenii i Chorwacji.
Stan ten trwał do 8 października, gdy pod wpływem sytuacji w sąsiedniej Chorwacji, Słowenia ponownie zadeklarowała swą niepodległość.
Pierwszym krajem, który uznał niepodległość Słowenii były Niemcy.
Wojna o niepodległość Chorwacji
Jak już wspomniano, Chorwacja ogłosiła niepodległość 25 czerwca 1991 roku. Doprowadziło to do wybuchu starć pomiędzy Chorwatami a miejscowymi Serbami, którym poparcia udzielała armia federalna. Trzonem sił chorwackich były oddziały policji i obrony terytorialnej, pośpiesznie wzmacnianej sprzętem zdobytym w magazynach armii federalnej.
We wrześniu 1991 roku walki wybuchły na nowo, zwłaszcza w Sławonii (północno-wschodnia Chorwacja) i Dalmacji, zaś 8 października 1991 roku Chorwacja ponownie zadeklarowała niepodległość. Walki na terenie Chorwacji miały bardzo ciężki przebieg, zaś ludność cywilna poniosła wysokie straty, zarówno w trakcie działań bojowych, jak i w wyniku czystek etnicznych dokonywanych przez obie strony.
Do najcięższych walk w wojnie o niepodległość Chorwacji doszło podczas oblężenia Vukovaru (sierpień - listopad 1991) i Dubrownika (październik 1991 - maj 1992). 19 grudnia chorwaccy Serbowie proklamowali niepodległość Republiki Serbskiej Krajiny, opowiadającej się za związkiem z Jugosławią.
W styczniu 1992 roku weszło w życie zawieszenie broni, do strefy walk wkroczyły oddziały pokojowe ONZ, zaś armia federalna wycofała się z Chorwacji. Republika Serbskiej Krajiny pozostała jednak faktycznie niezależna.
Wejście w życie zawieszenia broni nie spowodowało całkowitego zaprzestania walk, które toczyły się wciąż na niewielką skalę. Wojska chorwackie interweniowały też kilkakrotnie w wojnie w sąsiedniej Bośni i Hercegowinie.
W 1994 miały miejsce, zakończone niepowodzeniem, negocjacje pomiędzy władzami Chorwacji i Republiki Serbskiej Krajiny.
W maju 1995 roku wojska chorwackie przeprowadziły "Operację Błysk" w wyniku której zajęły zachodnią część Sławonii, w sierpniu miała miejsce "Operacja Burza", która doprowadziła do upadku Republiki Serbskiej Krajiny i exodusu Serbów z Chorwacji.
Wojna w Bośni i Hercegowinie
Sytuacja w Republice Bośni i Hercegowiny była tym bardziej skomplikowana, że zamieszkiwały ją trzy grupy etniczne - Bośniacy (muzułmanie, 43% populacji), Serbowie (31%) i Chorwaci (17%). Społeczności Serbów i Chorwatów ciążyły ku swym ojczystym terytoriom, zaś społeczność muzułmańska dążyła do niepodległości.
W dniach 29 luty - 1 marca 1992 roku odbyło się referendum w sprawie niepodległości, zbojkotowane w większości przez bośniackich Serbów, w którym większość głosujących opowiedziała się za niepodległością. Niepodległość Bośni i Hercegowiny została proklamowana 5 marca 1992 roku.
Podjęta w marcu 1992 roku przez Wspólnotę Europejską próba zapobieżenia wybuchowi konfliktu zbrojnego zakończyła się niepowodzeniem wobec sprzeciwu przywódcy bośniackich muzułmanów Aliji Izetbegovića. Doprowadziło to ostatecznie do wybuchu konfliktu zbrojnego w Bośni na przełomie marca i kwietnia 1992 roku.
W kwietniu 1992 roku Bośnia i Hercegowina została uznana przez społeczność międzynarodową, oraz podjęto decyzję o skierowaniu do nowego państwa oddziałów rozjemczych pod egidą ONZ.
W lipcu 1992 roku Chorwaci powołali w Bośni tzw. Chorwacką Republikę Herceg-Bośni, a miesiąc później Serbowie utworzyli Republikę Serbską. Te quasi-państwa otrzymywały wsparcie ze swych macierzystych terytoriów, których przywódcy - prezydent Serbii Slobodan Milošević i prezydent Chorwacji Franjo Tudjman - uzgodnili potajemnie podział Bośni i Hercegowiny. Poparcie dla bośniackich Muzułmanów wyrażały państwa islamskie, w tym Iran.
Wojna w Bośni i Hercegowinie była niezwykle brutalna. Wszystkie strony stosowały na szeroką skalę czystki etniczne.
Symbolami wojny stały się: trwające 3 i pół roku oblężenie przez Serbów Sarajewa i przeprowadzona (także przez Serbów) masakra Muzułmanów w Srebrenicy, której dokonano przy całkowitej bezczynności broniących miasta wojsk ONZ.
Pod wpływem wiadomości o zbrodniach wojennych popełnianych w Bośni i Hercegowinie, w październiku 1992 roku ONZ powołało komisję ds. zbadania zbrodni wojennych. 22 stycznia 1993 roku powstał specjalny trybunał ONZ do osądzenia zbrodniarzy wojennych w byłej Jugosławii.
18 marca 1994 roku pod naciskiem społeczności międzynarodowej przedstawiciele Chorwatów i Muzułmanów zawarli porozumienie o utworzeniu federacji. Starano się jednocześnie wywrzeć presję na bośniackich Serbów, czemu służyły m.in. ataki lotnicze wykonywane przez samoloty państw NATO.
Ostatecznie 8 września 1995 roku w Genewie rozpoczęły się rozmowy pokojowe pod patronatem Stanów Zjednoczonych pomiędzy delegacjami Bośni, Chorwacji i tzw. Nowej Jugosławii (federacji Serbii i Czarnogóry).
Negocjacje, przeniesione następnie do Dayton w Stanach Zjednoczonych, doprowadziły do podpisania przez Slobodana Miloševića, Franjo Tudjmana i Aliję Izetbegovića 14 grudnia 1995 roku układu pokojowego (tzw. porozumienie z Dayton).
Układ z Dayton kończący wojnę w Bośni i Hercegowinie zakładał utrzymanie podziału tego kraju na dwie części: federację chorwacko-muzułmańską i część serbską, oraz nadzór, w tym wojskowy, ze strony ONZ.
Sytuacja w pozostałych republikach byłej Jugosławii
Macedonia ogłosiła niepodległość 8 września 1991 roku. Jej secesja miała - wyjątkowo - pokojowy charakter. Drobne spory z Serbią dotyczące przebiegu granic zostały wkrótce rozwiązane drogą negocjacji.
W 1992 roku władze republik: Serbii i Czarnogóry ogłosiły powstanie "trzeciej Jugosławii" (Federalna Republika Jugosławii).
W 2003 roku państwo to zostało przemianowane na "Serbię i Czarnogórę" (w związku z rozluźnieniem federacji), a w 2006 roku federacja ta rozpadła się na dwa oddzielne państwa.
Zalążek konfliktu tlił się cały czas w zamieszkanym przez Albańczyków i Serbów Kosowie, które w lipcu 1990 roku ogłosiło niezależność od Serbii. Choć dążenia te zostały brutalnie stłumione, w 1996 wybuchły na nowo, tym razem w postaci kampanii terrorystycznej podjętej przez tzw. Armię Wyzwolenia Kosowa.
Brutalne represje ze strony władz Serbskich doprowadziły do nakręcenia z obu stron spirali przemocy, której efektem była zbrojna interwencja NATO wiosną 1999 roku.
Podsumowanie
Konflikty w byłej Jugosławii zapisały się w historii jako najkrwawszy konflikt zbrojny w Europie po II wojnie światowej. Śmierć w tych wojnach poniosło około 130 tysięcy ludzi (ok. 60 tysięcy Bośniaków, 35 tysięcy Serbów, 20 tysięcy Chorwatów, 10 tysięcy Albańczyków z Kosowa, 66 Macedończyków i 18 Słoweńców) a liczba poszkodowanych w inny sposób (rannych, zaginionych, wypędzonych podczas czystek etnicznych) sięga około miliona.
Wojny w byłej Jugosławii przyniosły ogrom zniszczeń oraz położyły się ciężkim brzemieniem na gospodarce zaangażowanych państw, zwłaszcza Serbii, Bośni i Chorwacji. Pomimo upływu lat sytuacja w byłej Jugosławii wciąż nie jest pozbawiona napięć, zwłaszcza na tle etnicznym.
